ضرب المثل های بختیاری                                        نویسنده: پایگاه فرهنگی اندیکا

ضرب المثلها بختیاری بخشی از فلکلور و منظومه های  پرمعنی هستند که به صورت سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده اند.آنها ضمن قابل درک بودن برای تمام مردم، دارای ویژگیهائی همچون سادگی، کوتاهی، در توانایی  رساندن مفهوم و یاد آوری تجربه های عینی به مخاطب است که در جای خود و درهمه ی گفتگوها کاربرد عمومی دارد. حالت طنز این گونه مثلها سبب شده است تا جایگاه ویژه ای در بین مردم داشته باشند. جامعه شناسان معتقدند یکی از راههای شناخت زندگی هر قومی، مطالعه ی ضرب المثلهای آن قوم است. ضرب المثلها کلید راه یابی به فرهنگ هر قوم و انعکاس دهندۀ تجربیات نسل ها و بازتابی از زبان مردم می باشد.آنها بعضاً دارای جملات کوتاه هستند، اما مفاهیمی بلند دارند و چنان مقصود را بیان می کنند. که ساعت ها نوشتن و یا سخن گفتن، قادر به این کار نیست. در بین بختیاری ها ضرب المثلها به دلیل تماس مستقیم با طبیعت، صریح و بی پرده ولی عمیق وبسیار پر معناست. ضرب المثلهای بختیاری نشانه ی پیوند این زبان با شاخه های گوناگون ادبیات مانند قصه، داستان، ضرب المثل و شعر است. در واقع اینها قسمتی از خورده فر هنگ های ایل غیور بختیاری می باشند. که به فرهنگ توده معروفیت دارند.

شاید برخی از آنها چندان جالب نباشند، و در آنها کلمات مناسبی به کار نرفته باشد، و بعضی ظاهر خوشایندی نداشته باشند  ولی حفظ آنها به همان شکل و ماندگاریشان ضروری است.• • دنیا که دنگل ونگله صلاح به دست زنگله: دنیا با این بالا و پائینی و دنگ و فنگی که  دارد. صلاحیتش در دستان زن ها است.  

این ضرب المثل حکایت از این واقعیت دارد که  دخالت و تاثیر گذاری خانم ها  در امور دنیوی بسیارپر رنگ  به نظر می رسد. و شاید هم این ضرب المثل کنایه از زن زلیلی برخی از آقایان دارد.که در جامعه کم هم نیستند.!

• گراز با سلام و صلوات زغله کسی بیرون نمی رود: کراز با سلام و احترام از ملک و مزرعه کسی بیرون نمی رود.

این ضرب المثل در مقابل بیگانگان و افراد مستبد ، خرابکار، غا صب و متجاوزبکار می رود که به هیچ دلیل و برهان متقاعد نمی شوند و ناچاراً باید به زور متوصل شد.

• اِِگون گرگ زی به گله، اِگون از خوی سگ مونه: میگن گرگ زد به گله میگویند از خوبی سگ مان است

کنایه ای بی پرده وسریع از بی مسئولی کسی یا کسانی است که عهده دار وظیفه ای باشند، ولی به وظیفه خود به درستی عمل نمیکنند

 • بچه تا نَگریوه داس پستون به دهـونس نینه: بچه تا گریه نکند ما درش متوجه نمی شود که بچه گرسنه است تا پستان در دهنش بگذارد.

این ضربالمثل بیشتر انتقادی است و به کسانی گفته می شود که جهت اخذ مطالبات خود از شخص یا از متولیان امور حاضر به پیگیری و بیان آن نمی باشند.

•• کدخدائی بارت اِخواه سه من دومن آرد اِخواه: کدخدائی  سیاست و کیاست می خواهد و دوم کرم و بخشش، (توجه به  معیشت مردم)

این ضرب المثل در کفتگو ها  به کسانی اشاره می گردید که در پست و مقام داده شده به آنها لیاقت و درایت کافی را نداشتند.!

• مال داماد خوری نید مال عروس بزن بکوبه: محله داماد خبری نیست محله عروس بزن بکوبه

 این ضرب المثل در جائی بکار می رود که صاحب مسئله ازاصل موضوع بی خبر است.اما طرف مقابل برای خودش می برد و می دوزد .......... 

• هرکه همنشینه داله خوراکش گوشت مرداره : هرکس هم نشین کلاغ و کرکس باشد غذایش گوشت مردار است

کنایه از این دارد که نبایید با افراد نا باب معاشرت کرد. به عبارت دیگر:  مشو با ناکسان همدم که صحبت را اثر باشد.

• شیخ مندیر شولوا بید: شیخ منتظر شله یا غذا  بود

کنایه از این دارد که فلانکس تنها به فکر کار خودش است. به عبارت دیگر، هرکه به فکر خیشه کوسه بفکر ریشه

•رو جائی که خوننت نه چو وردارن روننت: برو جائی که احترامت کنند نه جائی که چوب بردارند و دنبالت کنند.

این ضرب المثل به عنوان یک رهنمون زمانی بکار می رود که کسی در مواقع مراجعه به جائی مورد بی مهری و یا بی احترامی قرار گرفته است.

• ای دل ای  باور مکن: ای دل باور نکن: ای دل باور مکن

کنایه به گفتار شخص یا اشخاصی دارد که با حرفهای شیرین وعده های انجام نشدنی می دهند.

 • بیو به کولم پان پتیه: بیا پشتم سوار بشو که پاهاییت برهنه است

 این ضرب المثل در مقابل افراد پر توقع بکار می رود.

• هر نخریده آخورس بسته: یعنی الاغ خریداره نشده اما آخوره اش آماده میکنند (جایگاه خوردن علوفه اش آماده  می کنند)

 بیشتر انتقادی است مانند کسی که  قبل از انجام کار اصلی به دنبال کار های فرعی باشد

• ایر بالم ده رسته اما اصلم نه پهرسته: اگر آستینم پاره شده و یا لباس کهنه بر تن دارم اما اصالتم سر جایش هست.

یعنی فقر و تهی دستی باعث نمی شود که که اصالت و انسانیت و دین و مذهب خود را فراموش کنم و به سوی کارهای نا پسند روی بیاورم. همچنین این ضرب المثل در مقایسه با افراد اصیل و بزرگوار در زمان فقر و تنگدستی با توانگران فرو مایه ای که دارائی خود را به رخ دیگران میکشند بکار می رود.

•• پدر دار خطا نیکُنه بی پدر وفا نیکُنه: آدم پدر دار خیانت نمی کند آدم بی پدر و یا  بدون اصل نسب به عهد و پیمان خود وفا نمی کند.

این ضرب المثل در خصوص تاثیر تعلیم و تربیت برای افراد اصیل و با نجابت در قبال افراد بی مایه و بی اصل و نصب بکار می رود.

• طرف به میش اِگو بجه و به گرگ اِگو دمبس بِگر : فلانکس  به گوسفند می گوید فرار کن و به گرگ می گوید بدو دمبه اش را بگیر

کنایه به افراد دو رو ومتظاهر دارد که در اجتماع منافقانه عمل میکنند ...............

 • اگر سر باشد کله بسیار است: اگر سر باشد و در آن سر تفکر و اندیشه باشد کلاه بسیار است

به نظر می رسد بیشتر کنایه از این دارد که انسان  باید عمل گرا باشد و یا در مقابل زیان مالی نباید اندوهگین شد. اگر فکر و اندیشه باشد در این دنیا مال و قدرت فروان بدست می آید

• هرجا کشکان فروختی پشمان هم همچو بفروش: هرجا کشگها را فروختی پشمها را هم هما ن جا بفروش

خطاب به فرد یا افرادی  است که دوستی و رفاقت و سود دهی با افراد دیگری دارند اما در زمان گرفتاری استمداد و کمک از افراد دیگر می خواهند.

•• گَپت ورار کُوچیرت ورورده: بزرگتر را تربیت کن گوچکتر با الگو قرار دادن بزرگتر خود بخود تربیت خواهد شد  

یعنی وقتی افراد بزرگ سال فهمیده و  با تربیت باشند مسلماً کودکان و نو جوانان و جوانان در طول زندگی از آنها  ادب و تربیت و رسم سلوک زندگی را خواهند آموخت- به عبارت دیگر هم نشینم به شود- تا ما از او بهتر شویم.!!

• میش به پا خوس اکشن به دار  بز هم پا خوس:  گوسفند را با پای خودش به دار می کشد و بز را هم با پای خودش

کنایه از این واقعیت  دارد که در سرای آخرت و در قانون و قضا  کسی را به جای کس دیگر مجازات نمی کنند و هرکس جوابگوی اعمال خودش است.

 • دوهدر وا دا اِبره گور وا گا اِبره: دختر به مادرش می رود - گوساله هم با مادرش

این ضرب المثل اشاره به این واقعیت دارد که بعضی از حرکات و رفتارهای انسانها ارثی و ناشی از وراثت و نحوه تربیت خانوادگی است.

• هرکس سوار هر مردم ابو زود پیادس اکنن : هرکس سوار خر مردم می شود زود پیاده اش می کنند.

یعنی هرکس از امکانات و آنچه به عموم تعلق دارد استفاده کند باید بداند که  خیلی زود در ایستگاه آخر پیاده می شود.

•• یا به میلس نرو یا ز حدف میلس به در نرو: یا در مجلسی شرکت نکن یا اگر رفتید به تصمیم اکثریت احترام بگذار.

این ضرب المثل خطاب به فرد یا افراد خود رای و مستبدی گفته می شود موقعی که در مجلسی در اقلیت قرار می گیرند  میخواهند فقط حرف خود را به کرسی بنشانند.

 • دزد نگرده پادشاه است: دزد نگرفته پادشاه است

 یعنی به کسی که هنوز جرمی ثابت نشده است قاضی نمی تواند مورد مجازات و بی احترامی قرار دهد. به عبارت دیگر دزدی که هنوز شنا سائی و به دام نیفتاده است مثل یک پاد شاه آزاد است.

•• یه بز گر ی یه گلن گر اکنه: یک بز گر و بیمار یک گله گوسفند را مریض می کند

این ضرب المثل  به کسی گفته می شود که با ایجاد فساد و اعمال و افکار مسموم خطر آلودگی اجتماع را به دنبال دارد.

• تیکت بل اندازه دهونت بو: لقمه ات بگذار اندازه دهنت باشد

در مقابل به کسی گفته می شود که لقمه گنده تر از دهان خود انتخاب می کند گویا بیشتر در انتخاب همسر و عدم تناسب بین ذوجین استفاده می شود.

 • تش که واکهست ری تیکه گپ سیاه ابو: آتش که روشن شد صورت لقمه بزرگ گیر سیاه  می شود.

این ضرب المثل را اشخاصی بکار می برند که منتظر افشاء حقایق پشت پرده هستند که با بر ملا شدن آن روی افراد خاطی در مقابل مردم سیاه خواهد شد.

••  گزن اِ زنن که دیزه بفهمه:  الاغ گزه ( خاکستری رنگ ) را کتک می زنند تا الاغ دیزه(سیاه رنگ)   بفهمد که ایجا کجاست و دنیا دست کیه

این ظرب المثل سعی دارد  غیر مستقیم موضوع و یا مطلبی را بر کس دیگر بفهماند

• افتو زی همچو که دل دزد اِخواست: آفتاب همانجائی تابید که دلخواه دزد بود

این ضرب المثل کنایه از  فراهم شدن شرایط برای افراد سوء استفاده گر و خطا کار دارد.

 • باد اووی خدا داد به حوشه چین: باد آمد و خدا داد به خوشه جمع کن

 ای ضرب المثل از جمله مثلهائی است که واقعیت عینی داشت و کنایه از ایجاد فرصت در حوادث غیر مترقبه برای بهره برداری کسانی است که همواره در پی فرصت هستند .

• کا نداشت یه چی که داشت به ره که ره لنگ ورداشت: آقای ندار وقتی صاحب چیزی می شد برای خود نمائی در هنگام راه رفتی با تکبر گامها را متفاوت با دیگران  بر می داشت.

کنایه از افرداد نوکیسه و تازه به دوران رسیده دارد ...

•  میش نبو به بز اگون آعبدکریم: وقتی میش نباشد به بز می گویند آعبد کریم

 یعنی وقتی مردان واقعی و خدمت گزار در صحنه نباشند برخی مردم به هر ننه قمری صفت بزرگی می دهند.
 •  بز که اَجل اِگِرس نونا شهون اِخوره: بز وقتی مرگش می رسد که نانهای چوپان خود را بخورد

 کنایه از انجام کارهاي غير منطقي که  موجب هلاکت خواهد شد

•• هرکه به حرف نشگست به تیر تفنگ هم نیشگه: هرکس به حرف قانع و شکسته نشد با تیر و گلوله تفنگ هم متقاعد نخواهد شد. بیشتر در مقابل افراد خودرای و مستبد بکار می رود.

 • شیر که پیر ابوه سگ و روا هم بس اِخنده : شیر وقتی پیر می شود سگ و روباه هم به او می خندند...

• مار تا صاف نبو به سیلا نیره: مار تا صاف نشود داخل سوراخ نمی رود

یعنی در زندگی صاف و صادق باش –  یعنی:  راستی کن که راستان رستند.! شاد باشید

منبع *بر گرفته از یاد داشتهای حسین چراغیان بختیاری (بَخُو)

نظرات شما عزیزان: